Đổi mới quy trình kế toán trong thời đại công nghệ kỹ thuật số

Theo đánh giá, những năm qua, trực tiếp là năm 2017, hệ thống tài chính Việt Nam đã thực hiện khá tốt chức năng cung ứng vốn cho nền kinh tế. Nền tảng tài chính đang ngày càng được củng cố và đã góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Hệ thống tài chính Việt Nam đã chuyển đổi từ cấu trúc tài chính chủ yếu dựa trên hệ thống ngân hàng sang chủ yếu dựa vào thị trường vốn. Mức đủ vốn bình quân của hệ thống tài chính đã cao hơn mức quy định tối thiểu. Khả năng sinh lời của hệ thống tài chính tăng lên đáng kể. Mặc dù vậy, so với các quốc gia trong khu vực, quy mô hệ thống tài chính của Việt Nam vẫn ở mức khá khiêm tốn.

Trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, với việc tham gia nhiều hiệp định thương mại tự do thì việc chủ động chuẩn bị những nền tảng cần thiết để tiếp cận thành tựu công nghệ mới từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) sẽ giúp nền kinh tế Việt Nam nói chung và lĩnh vực tài chính, kế toán và kiểm toán nói riêng tham gia hiệu quả vào chuỗi giá trị toàn cầu, vào thị trường dịch vụ tài chính, đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đóng góp tích cực cho tăng trưởng của đất nước.

Với Internet của vạn vật (IOT- Internet of Things), các hệ thống vật lý không gian ảo này tương tác với nhau và với con người theo thời gian thực. Sau đó, thông qua Internet của các dịch vụ (IOS - Internet of Services), trong đó có dịch vụ kế toán, người dùng sẽ được tham gia vào chuỗi giá trị thông qua việc sử dụng các dịch vụ này - đồng nghĩa với sự phức tạp của mạng lưới sản xuất và nhà cung cấp sẽ tăng lên rất nhiều. Thông qua việc kết nối này, các doanh nghiệp sẽ tạo ra những mạng lưới thông minh trong toàn bộ chuỗi giá trị để có thể kiểm soát lẫn nhau một cách tự động, qua đó giúp xóa nhòa ranh giới giữa các lĩnh vực vật lý, số hóa và sinh học. Mặc dù không nằm trong 9 khu vực /lĩnh vực được đánh giá là chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất của CMCN 4.0 nhưng tài chính, dịch vụ tài chính, đặc biệt là kế toán, kiểm toán - khu vực được coi là đứng đầu về ứng dụng công nghệ thông tin, chắc chắn sẽ chịu ảnh hưởng và tác động rất lớn của CMCN 4.0.

Trước hết, CMCN 4.0 sẽ làm thay đổi hoàn toàn các kênh và phương thức huy động, phân phối vốn, phương thức tiếp cận vốn, tiếp cận các sản phẩm, dịch vụ tài chính. Với việc ứng dụng công nghệ thông tin hiện đại, ứng dụng kỹ thuật số, các sản phẩm, dịch vụ tài chính, dịch vụ ngân hàng có thể tích hợp được với nhiều sản phẩm dịch vụ phụ trợ phục vụ các nhu cầu đa dạng của xã hội.

Hai là, những ảnh hưởng đáng kể của đồng tiền kỹ thuật số. Sự phát triển của các loại đồng tiền kỹ thuật số cũng như các tiền điện tử khác trong nền kinh tế sẽ buộc các tổ chức tài chính, các tổ chức tín dụng, ngân hàng phải thay đổi các phương thức thanh toán, thay đổi chức năng tiền tệ và cách thức điều hành chính sách tài chính, tiền tệ để thích ứng với yêu cầu điều hành vĩ mô nền kinh tế và hệ thống tài chính quốc gia.

Ba là, với sự xuất hiện của điện thoại thông minh (Smartphone) đã thay đổi cách thức giao tiếp và tương tác, kéo theo sự thay đổi trong kênh phân phối, mạng lưới bán hàng và các phương thức thanh toán trong nền kinh tế. Sự phát triển của các kênh bán hàng, kênh phân phối qua Internet, Mobilebanking, Tablet Banking, mạng xã hội (Social Media), ngân hàng kỹ thuật số, giao dịch không giấy tờ,... đã làm thay đổi nhiều quan hệ giao tiếp và phương thức thanh toán trong nền kinh tế.

Bốn là, với CMCN 4.0, các vấn đề như: Giao diện lập trình ứng dụng (API), phân phối liền mạch hay phân tích thông minh sẽ là những ứng dụng phổ biến trong hoạt động phát triển sản phẩm, dịch vụ tài chính, ngân hàng, đặc biệt là các sản phẩm, dịch vụ có hàm lượng công nghệ cao của các định chế tài chính, các tổ chức ngân hàng. Trong đó, dữ liệu lớn (Big Data) và phân tích hành vi các đối tượng giao dịch sẽ là xu hướng trong thời đại công nghệ số, khi có thể thu thập dữ liệu bên trong và bên ngoài thông qua tổ chức phân tích hành vi của người giao dịch, người thụ hưởng các sản phẩm dịch vụ tài chính nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm dịch vụ, mang lại giá trị gia tăng, tiết giảm chi phí và hỗ trợ cho quá trình đề ra các quyết định kinh doanh, quyết định quản lý  của các tổ chức tài chính, các tổ chức tín dụng -ngân hàng.

Năm là, CMCN 4.0 chắc chắn sẽ tạo ra sự cạnh tranh mạnh mẽ hơn, theo những cách thức mới, trên những nội dung mới trong lĩnh vực dịch vụ tài chính, ngân hàng, dịch vụ thanh toán Việt Nam là một trong những thị trường luôn sẵn sàng đón chờ những làn sóng công nghệ tiên tiến nhất. Thương mại điện tử đã và đang trở thành một xu hướng phát triển mạnh mẽ trong cuộc sống người dân Việt Nam. Khi người dân bắt đầu thấu hiểu được Thanh toán điện tử (TTĐT) tiện lợi, tiết kiệm, an toàn thì Việt Nam hứa hẹn sẽ trở thành một trong những thị trường tiềm năng nhất để phát triển TTĐT. Cùng với sự phát triển của TTĐT, tiềm năng của thanh toán di động (TTDĐ) tại Việt Nam là rất lớn khi số lượng người sử dụng smartphone ngày một gia tăng, đây cũng là yếu tố đóng vai trò chủ đạo cho việc phát triển TTDĐ của Việt Nam trong tương lai. Có thể khẳng định, người Việt nhận thấy rằng, TTDĐ vừa an toàn vừa tiện lợi, vì thế TTDĐ sẽ bùng nổ thành một xu hướng.

Tuy nhiên, hiện nay, tại Việt Nam, đối thủ lớn nhất của TTĐT chính là tiền mặt, bởi tiền mặt vẫn là phương thức thanh toán được ưa chuộng tại Việt Nam. Vì vậy, cần có chiến lược truyền đạt, phổ biến kiến thức cho những người dân, cho thế hệ trẻ, cho doanh nghiệp cũng như các tổ chức tài chính, ngân hàng. Khi người dân nắm vững được cách sử dụng các công cụ TTĐT, bảo vệ thông tin thanh toán cá nhân cũng như hiểu biết đầy đủ về những tiện ích,  sự tiện lợi, sự nhanh chóng, kịp thời và an toàn của công nghệ này thì họ sẽ bắt đầu sử dụng rộng rãi, thường xuyên hơn. Điều đó cũng tạo cho người dân sự tin cậy, thụ hưởng những lợi ích từ các phương thức thanh toán mới đem lại.

Sáu là, kế toán là một trong các lĩnh vực dẫn đầu về ứng dụng công nghệ thông tin. Công việc kế toán được tin học hóa. Quy trình kế toán đã và sẽ có sự thay đổi căn bản khi hầu hết các phần hành kế toán đều ứng dụng công nghệ thông tin, kể cả hoạt động ghi sổ, lập báo cáo tài chính. Công nghệ dữ liệu lớn (Big Data) cho phép xử lý nhanh và đơn giản các nghiệp vụ thuộc các phần hành kế toán, cho phép truy cập nhanh vào các dữ liệu trong một thời gian ngắn. Công nghệ chuỗi khối (Blockchain) cho phép sử dụng mật mã và các giao thức tin nhắn phân tán, để tạo lập các thông tin kế toán chi tiết theo yêu cầu kế toán quản trị.

Bảy là, sự phát triển của hạ tầng viễn thông trong bối cảnh CMCN 4.0 đã và đang đặt ra những thách thức mới về bảo mật, trước hết là bảo mật trong thông tin kế toán quản trị, trong nghiệp vụ thanh toán, trong các hoạt động đầu tư. Do đó, vấn đề an ninh mạng đã trở nên vô cùng quan trọng, vừa đảm bảo an ninh tài chính quốc gia, tạo lập lòng tin, sự yên tâm và bảo vệ quyền lợi của người sử dụng dịch vụ tài chính, kế toán. Đây cũng là cơ hội đề Việt Nam thúc đẩy tài chính toàn diện (tài chính bao trùm). Với sự phát triển ngày càng tinh vi của công nghệ số và xu hướng chuyển dần sang điện toán đám mây, những lỗ hổng bảo mật cũng vì thế có thể tăng theo, kéo theo những lo ngại ngày càng nghiêm trọng về các rủi ro trong nghiệp vụ thanh toán, trong hoạt động đầu tư. Điều này đòi hỏi hệ thống tài chính, phải có trách nhiệm xã hội nhiều hơn, quan tâm nhiều hơn đến tính an toàn và riêng tư trong thông tin tài chính, kế toán và có cách thức phòng thủ mới để bảo đảm an toàn, an ninh và  bảo mật mạng. Các tổ chức tài chính, các công ty dịch vụ kế toán, kiểm toán, các công ty chứng khoán, các doanh nghiệp,... ngoài việc trang bị những công cụ, những biện pháp bảo mật mới cần quan tâm hơn nữa tới việc xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu dự phòng và nâng cao nhận thức về bảo mật và an toàn thông tin trong toàn hệ thống.

Yêu cầu đặt ra cho tài chính kế toán Việt Nam và những việc phải làm

Yêu cầu của tài chính, kế toán kỹ thuật số cũng như yêu cầu hội nhập tài chính, kế toán khu vực và quốc tế, đòi hỏi phải chủ động chuẩn bị, tranh thủ tối đa các lợi thế cũng như hạn chế những tác động bất lợi. Cần tập trung triển khai các công việc sau đây:

Thứ nhất, cần thống nhất và nâng cao về nhận thức, tăng cường hơn nữa việc tuyên truyền, phổ biến kiến thức về hoạt động tài chính, kế toán trong nền kinh tế thị trường, hội nhập, mở cửa và trong bối cảnh khởi phát của cuộc CMCN 4.0. Theo dự báo, Việt Nam sẽ là một quốc gia phát triển rất mạnh về TTĐT với tỷ lệ tăng trưởng cao. Hiện nay, ở Việt Nam đã có rất nhiều phương thức TTĐT khác nhau trên thị trường: Quẹt thẻ thông thường; thanh toán không tiếp xúc; thanh toán trực tuyến; công nghệ thanh toán qua thẻ tích hợp, giúp cho người dùng có thể thực hiện thanh toán dễ dàng thông qua smartphone,... Để thúc đẩy sự phát triển của TTĐT, cần tập trung mở rộng mạng lưới chấp nhận thẻ (gồm cả thẻ thanh toán, thẻ tín dụng, VISA, phát triển và giới thiệu những công nghệ mới cho thị trường. Đồng thời, nỗ lực cung cấp, phổ biến kiến thức về tài chính cho các tổ chức, các doanh nghiệp, các nhân viên tài chính, kế toán và người dân. Những kiến thức này không chỉ tập trung vào vấn đề lợi ích của các phương thức thanh toán, của chứng từ thanh toán điện tử, của bảo mật trong thanh toán mà còn hướng dẫn một cách cụ thể cách sử dụng TTĐT để hạch toán, để người dân tiếp cận các sản phẩm, các dịch vụ tài chính một cách tiện lợi, dễ dàng hơn.

Thứ hai, các tổ chức tài chính và đặc biệt là các định chế tài chính, cần tiếp tục thúc đẩy phát triển hạ tầng công nghệ phục vụ cho sự phát triển các sản phẩm dịch vụ của các tổ chức tài chính, các định chế tài chính. Đồng thời, xây dựng các chính sách khuyến khích các tổ chức tài chính, các định chế tài chính, các tổ chức cung cấp dịch vụ kế toán phát triển các sản phẩm, dịch vụ tài chính, kế toán dựa trên công nghệ số.

Thứ ba, cần tiếp tục đổi mới và ứng dụng các công nghệ hiện đại, thông qua việc xây dựng và hoạch định chiến lược về phát triển công nghệ thông tin của khu vực tài chính, kế toán. Trong đó, nhiệm vụ xuyên suốt là nghiên cứu và ứng dụng các thành tựu công nghệ hiện đại trong các giao dịch tài chính, trong hoạt động thanh toán, trong tiếp cận các sản phẩm tài chính, kế toán, thúc đẩy tài chính xanh, tài chính toàn diện (Financial inclusion).

Thứ tư, chú trọng và tăng cường quản lý an ninh mạng. Các tổ chức tài chính, các tổ chức ngân hàng cần đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng Trung tâm dự phòng dữ liệu (Disaster Recovery), nâng cấp hệ thống an ninh, bảo mật ở mức cao, đảm bảo việc mở rộng phạm vi hoạt động (nếu có) được ổn định, an toàn, mang lại hiệu quả lâu dài.

Thứ năm, đổi mới và thiết lập mới các quy trình kế toán, từ việc thu thập, xử lý và nhập dữ liệu chứng từ kế toán đến quá trình xử lý và kết xuất thông tin. Nâng cao tính hữu ích của thông tin kế toán thông qua việc áp dụng công nghệ thông tin trong việc phân tích, đánh giá thông tin kế toán. Tạo điều kiện thuận lợi cho kế toán viên, kiểm toán viên khai thác và sử dụng nguồn dữ liệu kế toán một cách nhanh chóng và có hiệu quả. Cần nhận dạng và đánh giá đầy đủ các rủi ro mất thông tin, dữ liệu kế toán khi kết nối internet. CMCN 4.0 có thể đưa đến sự cạnh tranh mạnh giữa các công ty dịch vụ kế toán, kiểm toán, nhưng cũng là điều kiện và cơ hội để phát triển các dịch vụ tư vấn tài chính, tư vấn quản trị và góp phần công khai, minh bạch các thông tin cũng như chất lượng dịch vụ.

Thứ sáu, đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực ngành tài chính, ngân hàng, trong đó chú trọng công tác đào tạo nguồn nhân lực công nghệ cao; tăng khả năng ứng dụng công nghệ thông tin. Việc đào tạo, quan tâm tới chất lượng nguồn nhân lực công nghệ cao được thực hiện trên toàn hệ thống tài chính, ngân hàng. Nâng cao tính chuyên nghiệp, khả năng làm chủ các hệ thống công nghệ hiện đại của đội ngũ nhân lực tài chính, ngân hàng.

Tóm lại: trong giai đoạn hiện nay, hoạt động tài chính kế toán đã và đang diễn ra trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực ngày càng sâu và rộng, trong giai đoạn khởi phát của CMCN 4.0, cần có sự nhận thức đầy đủ và có những biện pháp chủ động để hệ thống tài chính, kế toán vận hành có hiệu quả, hội tụ và hài hòa giữa các quốc gia, tranh thủ các lợi ích và hạn chế những tác động bất lợi từ CMCN 4.0. Sự thành công của hệ thống tài chính kế toán mỗi quốc gia phụ thuộc vào ý thức, vào trách nhiệm và trí tuệ để đón bắt thời cơ, chủ động vượt qua thách thức./.

Theo Tạp chí Kế toán và Kiểm toán của Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam (VAA) PGS.TS Đặng Văn Thanh * Chủ tịch Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam